Radicalisering in Utrecht?

Paul Breithaupt

06 juni 2018

Radicalisering, het is een thema wat steeds prominenter aanwezig is op de agenda’s van de Nederlandse gemeenten. De dreiging van terrorisme en de toenemende radicalisering en polarisatie in de Nederlandse samenleving zijn nog steeds merkbare gevolgen van de aanslagen in New York op 11 september 2001, de moord op Theo van Gogh in 2004,1 maar ook met name van de recente aanslagen in Europa, onder andere in Parijs, Nice, Londen, Brussel, Stockholm en Manchester.2 In Nederland is het voornamelijk aan de gemeenten om radicalisering te signaleren en geradicaliseerde personen op te sporen.1 Het is van groot belang om radicalisering in een vroegtijdig stadium te ontdekken om eventuele terroristische aanslagen te kunnen voorkomen. Maar hoe staat het er eigenlijk voor met de radicalisering in Utrecht? Wat zijn de oorzaken van radicalisering en wat zijn de plannen van de gemeente Utrecht om deze radicalisering aan te pakken?

Radicalisering

Radicalisering kan gedefinieerd worden als het proces waarbij de bereidheid van een persoon groeit om zelf de democratische rechtsorde (eventueel op ondemocratische wijze) na te streven en/of te ondersteunen, dan wel anderen daartoe aan te zetten.3 Radicalisering kan dus betrekking hebben op veel verschillende personen en groeperingen, en niet alleen op de islam. In het verleden hebben we bijvoorbeeld vooral te maken gehad met geradicaliseerde linkse bewegingen (e.g. RAF) en geradicaliseerde Molukse jongeren.4 De meest urgente vorm op dit moment is echter wel het moslimextremisme of jihadisme. De terreurdaden die zich de afgelopen jaren hebben afgespeeld in Europa zijn bijna allemaal gepleegd door personen die handelden uit radicaal islamitisch gedachtegoed.3 Geradicaliseerde personen kunnen worden ingedeeld in drie groepen: personen die vatbaar zijn voor radicalisering (slechts een heel kleine groep van de moslims in Nederland), actief geradicaliseerde personen (slechts een heel kleine groep van de voor radicalisering vatbare personen) en de personen die daadwerkelijk bereid zijn tot terroristische daden (slechts een heel kleine groep van de actief geradicaliseerde personen).3 Deze drie groepen hebben allemaal een specifieke aanpak nodig, om te veiligheid in onze stad te garanderen.

Toenemende radicalisering: de stad Utrecht

De stad Utrecht is tot nu toe gespaard gebleven van een aanslag, toch is de dreiging voor een terroristische daad nog altijd groot. Niet alleen was er afgelopen jaar een directe dreiging voor een aanslag omtrent een wedstrijd van het EK vrouwenvoetbal in Stadion Galgenwaard,⁵ maar zijn daarnaast de afgelopen jaren meerdere malen woningen doorzocht van geradicaliseerde personen. De gemeente en de AIVD zijn terughoudend als het gaat om cijfers over terroristische dreiging en geradicaliseerde personen in Nederland, met name om onrust te voorkomen en de veiligheid te garanderen. Uit cijfers van de gemeente Utrecht is wel gebleken dat in 2015 negentien geradicaliseerde personen in de gaten zijn gehouden.⁶ Hierbij moet worden opgemerkt dat natuurlijk niet alle geradicaliseerde personen in Utrecht bekend zijn bij de gemeente, daarnaast is dit aantal de afgelopen jaren gestegen.⁷ Maar het is niet alleen vanwege deze cijfers dat de stad Utrecht waakzaam moet zijn. Utrecht is een van de vier grootste steden in Nederland. Dat grote steden in beginsel sneller vatbaar zijn voor radicalisering en terroristische aanslagen heeft te maken met het feit dat in grote steden natuurlijk volop doelwitten zijn, daarnaast bieden grote steden terroristen een anoniem en tolerant woonklimaat. Ten slotte heeft terrorisme en radicalisering vaak een lokale basis.³ Utrecht heeft een grote islamitische gemeenschap, met name in de wijken Overvecht en Kanaleneiland,⁴ wat als een goede thuisbasis kan functioneren.

Oorzaken radicalisering en polarisatie

Het zijn voornamelijk moslimjongeren en studerende moslims die vatbaar zijn voor hedendaagse radicalisering.⁸ Dit heeft vooral te maken met het feit dat moslimjongeren steeds hogere verwachtingen hebben van hun toekomst en kansen in Nederland. Daarnaast hebben ze in hun ontwikkeling vaak met meer tegenslagen (life events) te maken zoals tegenvallende schoolprestaties, discriminatie, het ontbreken van een sociaal netwerk, en moeite met het vinden van een stage of baan. Jongeren zijn in zulke gevallen sneller geneigd de samenleving de schuld te geven van deze belemmeringen, en zich als slachtoffer van de samenleving te voelen.³
Meer in het algemeen speelt de sociale media ook een grote rol in het radicaliseringsproces.¹ Radicale ideeën zijn steeds eenvoudiger te distribueren, en steeds meer jongeren komen ermee in aanraking. Daarnaast wordt het voor moslimjongeren steeds makkelijker om zelf via internet informatie te vinden over radicale islam. De tussenkomst van een zogenaamde ‘rekruter’ om radicaal gedachtegoed te verspreiden is steeds minder van belang.³
Ten slotte heeft de verharding van het maatschappelijke debat over de islam een grote invloed. Nederland is verdeeld, voorbeelden van polarisatie en segregatie duiken steeds vaker op, ook in Utrecht. Neem bijvoorbeeld de wijken Overvecht en Tuindorp. Het enige wat deze wijken scheidt is een spoor. Toch is Overvecht een achterstandswijk met een groot moslim gemeenschap, en wonen in Tuindorp mensen met meer geld en betere huizen.⁴ De verharding van het felle islamdebat blijkt onder andere uit het feit dat na de verkiezingen van dit jaar DENK, voornamelijk gesteund door de islamitische gemeenschap, en de PVV, tegenstanders van een mogelijke “islamisering” van Nederland, voor het eerst vertegenwoordigd zijn in de gemeenteraad.⁹ Het debat over de islam en de radicalisering speelt een grote rol in het dagelijkse leven van de bewoners van Utrecht, waaronder de islamitische bevolking. Mensen zijn dan ook geneigd een fel standpunt in te nemen en te stemmen of partijen die deze standpunten naar voren brengen.

‘Door met elkaar in gesprek te blijven, samen te werken én alert te zijn, vergroten we de samenhang en de veiligheid in de stad. Alleen samen komen we verder.’

Aanpak Gemeente Utrecht

In 2017 heeft de gemeente Utrecht een bedrag van maar liefst 950.000 euro gekregen voor de aanpak van radicalisering en jihadisme.¹⁰ Daarnaast is een speciale taskforce in het leven geroepen om het college van B&W te adviseren over de aanpak van de toenemende radicalisering en polarisatie in de stad.¹¹ De gemeente, die in samenwerking met de politie en het Openbaar Ministerie belast is met de signalering van radicalisering (Wpg-machtigingsbesluit persoonsgerichte aanpak voorkoming radicalisering en extremisme), heeft eind 2015 het actieplan ‘Utrecht zijn we samen – Een inclusieve aanpak van radicalisering’ opgesteld. De aanpak van de gemeente kan grofweg in drie niveaus verdeeld worden. Het hoogste niveau betreft de voorbereiding en anticipatie op een terroristische aanslag. Het niveau daaronder ziet vooral op het signaleren van radicalisering, en de daaropvolgende hulpverlening en repressie. Het laagste niveau, maar tegelijkertijd ook het fundament van de aanpak van radicalisering is de zogenoemde “inclusieve samenleving”, het investeren in integratie en acceptatie, en het indammen van polarisatie en segregatie. Een burger die zich gewaardeerd en geaccepteerd voelt door de samenleving, heeft geen reden zich af te zetten van de samenleving, is hierbij het uitgangspunt.¹ Wat betreft de voorbereiding op eventuele terroristische aanslagen wil de gemeente voornamelijk inzetten op een intensieve samenwerking en een betere verspreiding van informatie tussen alle betrokken partijen. Daarnaast zal vaker geoefend worden op een crisissituatie zoals een terroristische aanslag.³ Voor het middelste niveau, de signalering, is van doorslaggevend belang dat radicalisering een ontwikkelingsproces is. Het vroegtijdig signaleren van radicalisering is belangrijk omdat in een vroeg stadium nog een aanzienlijke kans bestaat radicale ideeën in te dammen, en de betreffende personen weer op het goede pad te brengen. Bij een vergevorderd stadium van radicalisering is deze kans aanzienlijk kleiner, en zal de aanpak vooral gericht zijn op het voorkomen van verspreiding van deze radicale opvattingen.³ De gemeente wil in dit gebied vooral inzetten op informatieverbetering, deskundigheidsbevordering, de training van frontlijnmedewerkers van bijvoorbeeld buurtteams, en het onderzoek naar radicaliserings trends op sociale media.¹ Het onderste niveau betreft de (inclusieve) samenleving. Allereerst is de acceptatie van diversiteit en bevordering van integratie van belang. De gemeente wil met name meer aandacht voor discriminatie op de arbeidsmarkt, en het versterken van sociale netwerken tussen de bewoners van Utrecht en de islamitische bevolking. Een ander belangrijk terrein is de opvoeding en het onderwijs van jongeren. Hierbij gaat het vooral om de rol die ouders en leraren hebben in de opvoeding en het creëren van kansen voor jongeren. De gemeente wil aan de slag met opvoedingshulp voor islamitische ouders, en wil leraren van islamitische kinderen stimuleren en begeleiden om het dialoog in de klas te versterken.¹ Aandacht moet er met name zijn voor de acceptatie van cultuurverschillen.

Conclusie

Alhoewel het kalifaat van IS bijna volledig is ingestort, is Islamitische Staat zelf nog lang niet verslagen. IS heeft de afgelopen jaren een wereldwijd netwerk opgebouwd door middel van propaganda, een gedachtegoed dat blijft bestaan ook al is het territorium van IS in Irak en Syrië bijna volledig verdwenen.¹² Alleen het uitreizen van jihadisten naar het kalifaat wordt hierdoor minder aantrekkelijk. Dit houdt echter wel in dat het dreigingsniveau voor terroristische aanslagen en radicalisering in Europa nog steeds erg hoog is. Met name de radicalisering zal de komende jaren naar verwachting nog toenemen door het felle islamdebat dat in Nederland, maar ook in de rest van Europa gevoerd wordt. Het is daarom ook van groot belang dat gemeente Utrecht niet stil zit en een goede aanpak tegen radicalisering en polarisatie van de samenleving ontwikkeld. Het probleem van radicalisering kan nooit helemaal opgelost worden omdat altijd personen zullen bestaan die vatbaar zijn voor radicalisering zolang de samenleving verdeeld is.¹ Het is dus voor de gemeente voornamelijk van belang in te zetten op preventief handelen, het bevorderen van de integratie van de islamitische gemeenschap en het tegen gaan van polarisatie en segregatie in de stad Utrecht. Het aanpakken van discriminatie op de arbeidsmarkt, het geven van opvoedingshulp en het steunen van leraren, maar ook het stimuleren van een dialoog tussen de bewoners in Utrecht en de islamitische bevolkingen zijn hiervoor belangrijke aandachtspunten. Deze weg wil ook Jan van Zanen, Burgemeester van Utrecht, bewandelen: ‘Door met elkaar in gesprek te blijven, samen te werken én alert te zijn, vergroten we de samenhang en de veiligheid in de stad. Alleen samen komen we verder’.¹

Voetnoten

‘Actieplan Utrecht zijn we samen – Een inclusieve aanpak van radicalisering’ (Gemeente Utrecht), juni 2015. URL: https://www.utrecht.nl/fileadmin/uploads/documenten/zorg-en-onderwijs/samenleven-welzijn/Actieplan-Utrecht-zijn-we-samen.pdf.
Steven Musch, ‘Een overzicht van de aanslagen in Europa sinds 9/11’ (Metro Nieuws), 15 juli 2016. URL: https://www.metronieuws.nl/nieuws/buitenland/2016/07/een-overzicht-van-de-aanslagen-in-europa-sinds-911 (voor het laatst geraadpleegd op 23 mei 2018).
‘Aanpak radicalisering en terrorisme – Utrecht = van ons allemaal, dat laten we ons niet afnemen!’ (Gemeente Utrecht), december 2005. URL: https://www.politieacademie.nl/kennisenonderzoek/kennis/mediatheek/PDF/45794.pdf.
Yelle Tieleman, ‘Vaak schrikken ouders zich wild’ (AD), 20 november 2016. URL: https://www.ad.nl/utrecht/vaak-schrikken-ouders-zich-wild~a440a52b/ (voor het laatst geraadpleegd op 23 mei 2018).
Onbekende auteur, ‘Moeilijk in te schatten hoe serieus dreiging aanslag Utrecht is’ (NOS Nieuws), 12 juli 2017. URL: https://nos.nl/artikel/2182870-moeilijk-in-te-schatten-hoe-serieus-dreiging-aanslag-utrecht-is.html? (voor het laatst geraadpleegd op 23 mei 2018).
Redactie DUIC, ‘Utrecht maakt cijfers radicalisering bekend: 19 mogelijke jihadisten’ (DUIC), 4 februari 2015. URL: https://www.duic.nl/algemeen/utrecht-maakt-cijfers-radicalisering-bekend-19-mogelijke-jihadisten/ (voor het laatst geraadpleegd op 23 mei 2018).
Redactie RTV Utrecht, ‘Utrecht signaleert meer radicalisering, uitreizen wel minder aantrekkelijk’ (RTV Utrecht Nieuws), 21 februari 2018. URL: https://www.rtvutrecht.nl/nieuws/1731204/utrecht-signaleert-meer-radicalisering-uitreizen-wel-minder-aantrekkelijk.html (voor het laatste geraadpleegd op 23 mei 2018).
K. van den Bos, A. Loseman, B. Doosje, ‘Waarom jongeren radicaliseren en sympathie krijgen voor terrorisme – Onrechtvaardigheid, onzekerheid en bedreigde groepen’ (Universiteit Utrecht & Amsterdam), 2009. URL: https://dspace.library.uu.nl/handle/1874/36019
Anne-Meike van den Berg, ‘Gemeenteraadsverkiezingen Utrecht 2018: dit is de uitslag’ (Indebuurt Utrecht), 22 maart 2018. URL: https://indebuurt.nl/utrecht/gemeente/gemeenteraadsverkiezingen-utrecht-2018-dit-is-de-uitslag~51845/ (voor het laatst geraadpleegd op 23 mei 2018).
Redactie RTV Utrecht, ‘Utrecht krijgt 950.000 euro voor aanpak radicalisering en jihadisme’ (RTV Utrecht Nieuws), 22 december 2016. URL: https://www.rtvutrecht.nl/nieuws/1560075/utrecht-krijgt-950-000-euro-voor-aanpak-radicalisering-en-jihadisme.html (voor het laatst geraadpleegd op 23 mei 2018).
Redactie DUIC, ‘Speciale taskforce gaat gemeente adviseren over radicalisering’ (DUIC), 5 oktober 2016. URL: https://www.duic.nl/politiek/speciale-taskforce-gaat-gemeente-adviseren-radicalisering/ (voor het laatst geraadpleegd op 23 mei 2018).
Coen van den Braber, Sheily Belhaj, ‘Het kalifaat stort in, maar IS is nog lang niet verslagen’ (NOS Nieuws), 19 oktober 2017. URL: https://nos.nl/artikel/2198718-het-kalifaat-stort-in-maar-is-is-nog-lang-niet-verslagen.html (voor het laatst geraadpleegd op 23 mei 2018).